نخستین خادمان حرم رضوی، هنگامی فعالیت خود را در آن آغاز کردند که بنای روضه منوّره شکل گرفت؛ یعنی همین بنایی که امروز، ضریح مطهر امام رضا(ع) در آن قرار دارد. شیخ صدوق، در کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» که حدود 150 سال بعد از شهادت ثامن‌الحجج(ع) و در اواخر دوره سامانیان به رشته تحریر درآمده، آورده‌است که بانویی از اهالی نوغان، کار روشن نگه‌داشتن چراغ داخل روضه منوره و احتمالاً جاروکشی در آن را برعهده داشت و نیز، فردی به نام «ابونصر نیشابوری»، مسئولیت مؤذنی در حرم رضوی را عهده‌دار بود. می‌توان گفت که قدیمی‌ترین خادمان شناخته‌شده حرم، همین دو تن هستند. البته تعداد خادمان و کسانی که در مسیر خدمت‌رسانی به زائران حرم رضوی فعالیت داشته‌اند، بیش از این‌ها بوده‌است، ولی اطلاعات دقیقی درباره آن‌ها نداریم. با مهاجرت جمعی از سادات خاندان «زباری» به خراسان و سکونت آن‌ها در بیهق و مشهد، به‌ تدریج امور خدمت‌رسانی به زائران، با محوریت و مدیریت آن‌ها سازمان‌دهی شد و پیشرفت کرد. می‌دانیم که یکی از همین سادات به نام محمد بن علی زباری، در دوره سلطان مسعود غزنوی، حدود سال 425ق، ریاست سادات مشهد و مسئولیت اداره امور حرم رضوی را برعهده داشته‌است. بعدها گروهی از سادات موسوی که نسب آن‌ها به حمزه بن موسی‌الکاظم(ع) می‌رسید، انجام این کار را عهده‌دار شدند. بدیهی است که نوع خدمت‌رسانی‌ها در این دوره، محدود و منحصر به امور روزمره و جزئی بود. طی دوره‌های بعد، تا پیش از حمله مغول، با توسعه و گسترش یافتن اماکن متبرکه، بالطبع تعداد خادمان نیز افزایش یافت، اما از کم و کیف فعالیت آن‌ها، اطلاعات دقیقی نداریم؛ فقط می‌دانیم که برخی خدمات، مانند سقایی و آب‌رسانی به زائران حرم رضوی، در قالب وظایف مخصوص، به افراد مشخصی واگذار شد و این سقاها، نقش فعالی در حرم مطهر و خدمت‌رسانی به زوار داشتند.